Les 17

Deelwoorden

La viroj estas konstruintaj la domon.	De mannen hebben het huis gebouwd.
La gepatroj estas promenintaj kun la infanoj en la arbaro.	De ouders hebben met de kinderen in het bos gewandeld.
La vojaĝantoj estis venintaj per la aŭtobuso.	De reizigers waren met de bus gekomen.
La lernantoj estis kantintaj en la lernejo.	De leerlingen hadden op school gezongen.

Let op de j achter de deelwoorden!

Achtervoegsels

Het eerste is het achtervoegsel iĝ. Als we dat achter een stamwoord plaatsen, dan betekent het nieuwe woord: In de toestand komen die het stamwoord uitdrukt.

Dus:

• De uitgang igi betekent 'in een toestand brengen'.
• De uitgang iĝi betekent 'in een toestand komen'.

pala	bleek	paliĝi	bleek worden/verbleken
libera	vrij	liberiĝi	vrij komen/vrij worden
riĉa	rijk	riĉiĝi	rijk worden
sana	gezond	resaniĝi	weer gezond worden/herstellen
entuziasmo	enthousiasme/geestdrift	entuziasmiĝi	enthousiast worden
tago	dag	tagiĝi	dag worden
vespero	avond	vesperiĝi	avond worden
ano	lid	aniĝi	lid worden
ŝtono	steen	ŝtoniĝi	steen worden/verstenen

Het is wel aardig om eens een paar woorden te vergelijken die zowel igi als iĝi achter zich kunnen hebben.

resanigi	weer gezond maken
La kuracisto resanigis la virinon.	De dokter maakte de vrouw weer gezond/De dokter genas de vrouw.
resaniĝi	herstellen
Post du semajnoj la knabo resaniĝis.	Na twee weken werd de jongen weer beter. Na twee weken herstelde de jongen.
Post la vortoj de la prezidanto la homoj entuziasmiĝis.	Na de woorden van de voorzitter raakten de mensen geestdriftig/ werden de mensen enthousiast.
La vortoj de la prezidanto entuziasmigis la homojn.	De woorden van de voorzitter maakten de mensen geestdriftig/enthousiast.

Let op! Bij igi hoort een woord met de letter n. Bij iĝi volgt geen woord met de letter n.

La knabino ruĝiĝis.	Het meisje bloosde.
La freŝa vento ruĝigis la vangojn de la knabino.	De frisse wind maakte de wangen van het meisje rood.

Het achtervoegsel ujo is het tweede dat we in deze les bespreken.
Dit achtervoegsel komt in drie vormen voor:

In namen van voorwerpen, die dienen om datgene in te bewaren, te bevatten of op te bergen, wat door het stamwoord wordt uitgedrukt:

In namen van gewassen, die een vrucht dragen zoals door het stamwoord aangeduid.

In plaats van ujo kan en mag men ook arbo gebruiken (pomujo = pomarbo).

Nu kun je je afvragen wat dan een 'kafujo' is? Is dat een koffiebus of een koffiestruik? Wel allebei! Maar uit het gesprek of uit de tekst is doorgaans wel op te maken, wat de bedoeling is. Als iemand zegt: "Ĉu vi volas doni al mi la kafujon?", dan weet je wel zeker, dat de koffiebus wordt bedoeld.

In namen van landen die bewoond worden door het volk dat in het stamwoord wordt genoemd:

Maar let op! Een ander achtervoegsel om de naam van een land te vormen is -io. Sinds enige tijd schijnt deze vorm voorkeur te genieten en we raden u dan ook aan, alleen deze io uitgang te gebruiken:

belgo	Belg	Belgio	België
anglo	Engelsman	Anglio	Engeland
germano	Duitser	Germanio	Duitsland
svedo	Zweed	Svedio	Zweden
italo	Italiaan	Italio	Italië
franco	Fransman	Francio	Frankrijk
hispano	Spanjaard	Hispanio	Spanje
norvego	Noor	Norvegio	Noorwegen
dano	Deen	Danio	Denemarken

Bij al deze voorbeelden wordt de naam van het land dus afgeleid van de bewoner. In enkele gevallen, waar de naam van het land, eindigend op lando, internationale bekendheid heeft, wordt de naam van de bewoner afgeleid van het land, door het achtervoegsel ano:

Nederlando	Nederland	nederlandano	Nederlander
Irlando	Ierland	irlandano	Ier
Islando	IJsland	islandano	IJslander

Men kan dus niet zeggen: Nederio of Isio. Bij landen van de zogenaamde 'nieuwe' wereld waar de naam van het land niet is afgeleid van die van de volksstam vormt men de naam van de bewoner uit de naam van het land met behulp van ano:

Kanado	Canada	kanadano	Canadees
Brazilo	Brazilië	brazilano	Braziliaan

Oefenen